रक्तक्षय आणि त्याचे वर्गीकरण, लक्षणे, चिन्हे यांचा परिचय

व्याख्याः रक्तातील हिमोग्लोबिनचे प्रमाण व्यक्तीच्या वय आणि लिंगानुसार सामान्य मर्यादेच्या खालच्या मर्यादेपेक्षा कमी असणे म्हणजे रक्तक्षय होय. (पुरुषांमध्ये 14-18 ग्रॅम आणि महिलांमध्ये 11.5-16.5 ग्रॅम)

नवजात अर्भकांमध्ये 15 ग्रॅम% तर 3 महिन्यांच्या वयात 9.5 ग्रॅम% ही सामान्य श्रेणीची कमी मर्यादा असते. गरोदरपणात हीमोडायल्युशनमुळे कमी मर्यादा 10.5 ग्रॅम% असते.

रक्तक्षयाचे पॅथोफिजियोलॉजीः एच. बी. च्या सामान्य पातळीमुळे रक्ताची ऑक्सिजन वाहून नेण्याची क्षमता कमी होते. या बदल्यात, प्रतिपूरक शारीरिक रुपांतर सुरू होते.

• एच. बी. पासून ओ. ची वाढलेली मुक्तता.
• पेशींमध्ये रक्त प्रवाह वाढवणे.
• रक्ताच्या प्रमाणाची देखभाल
• सेरेब्रल रक्त पुरवठा राखण्यासाठी रक्त प्रवाहाचे पुनर्वितरण.

तथापि, अखेरीस टिश्यू हायपोक्सिया विकसित होतो ज्यामुळे प्रभावित टिश्यूजची कार्ये बिघडू लागतात. व्यायामाच्या दरम्यान हृदय सी. एन. एस. आणि सांगाड्याच्या स्नायूंसारख्या उच्च ओ असलेल्या ऊतींना, रक्तक्षयाच्या वैद्यकीय परिणामांचा सर्वाधिक फटका बसतो.

लक्षणेः थकवा, सहज थकवा येणे, सामान्य स्नायू कमकुवत होणे, सुस्ती आणि डोकेदुखी. वृद्ध रुग्णांमध्ये हृदयविकाराचा झटका, हृदयविकाराचा झटका, अधूनमधून खोकला येणे, गोंधळ आणि दृष्टीचा त्रास अशी लक्षणे असू शकतात.

रक्तक्षयाची लक्षणे

1. पेलरः हे सर्वात सामान्य आणि वैशिष्ट्यपूर्ण चिन्ह आहे, जे त्वचा, नेत्रश्लेष्मला आणि श्लेष्मल पडद्यांमध्ये दिसून येते.
2. सी. व्ही. एस.: वृद्धांमध्ये टॅकीकार्डिया, कोसळणारी नाडी, कार्डिओमेगॅली, मिडसिस्टोलिक फ्लो म्युरमर, श्रम करताना डिस्प्निया आणि सी. एच. एफ. सह हायपरडायनामिक परिसंचरण असू शकते.
3. सी. एन. एस.: वृद्धांना मूर्छा येणे, चक्कर येणे, डोकेदुखी, चक्कर येणे, तंद्री येणे, सुन्न होणे आणि हात आणि पायांमध्ये कळकळ यासारख्या झटक्यांचा त्रास होऊ शकतो.
4. डोळ्यांची लक्षणेः रक्तवहिन्यासंबंधी रोग किंवा रक्तस्त्राव डायाथेसिस संबंधित असल्यास दृष्टिपटलातील रक्तस्त्राव होऊ शकतो.
5. प्रजनन प्रणालीः अमेनोरिया आणि रजोनिवृत्ती आणि कामवासना कमी होणे यासारखे मासिक पाळीच्या वेळी होणारे विकार.
6. मूत्रपिंड प्रणालीः तीव्र रक्तक्षयामध्ये भूक मंदावणे, पोट फुगणे, मळमळ, बद्धकोष्ठता आणि वजन कमी होणे होऊ शकते.

हेही वाचा- विषमज्वर किंवा आतड्यांसंबंधी तापाच्या एटिओपॅथोजेनेसिसचा परिचय

रक्तक्षयाचे वर्गीकरण

A) पॅथोफिजियोलॉजिकलः तीन गटांमध्ये उपवर्गीकृत.

रक्तस्त्राव झाल्यामुळे होणारा रक्तक्षय

a) तीव्र रक्तस्त्रावानंतरचा रक्तक्षय. e.g. आघात, शस्त्रक्रिया.

b) क्रॉनिक रक्तस्त्रावाचा रक्तक्षय e.g. कृमी संसर्ग, G.I. व्रण आणि मूळव्याध.

लाल पेशी तयार होण्यात बिघाड झाल्यामुळे होणारा रक्तक्षय

a) सायटोप्लाझ्मिक परिपक्वता दोष

1. हेम संश्लेषणाची कमतरता-लोहाच्या कमतरतेमुळे होणारा रक्तक्षय
2. ग्लोबिन संश्लेषण थॅलेसेमिक सिंड्रोमची कमतरता

b) आण्विक परिपक्वता दोषः

1. जीवनसत्व ब 12 आणि किंवा फॉलिक एसिडची कमतरता-मेगालोब्लास्टिक अॅनिमिया

c) हेमॅटोपोएटिक स्टेम सेलचा प्रसार आणि विभेदीकरण विकृती.

1. ऍप्लास्टिक रक्तक्षय
2. शुद्ध लाल पेशी उपयोजन (PRCA)

d) प्रणालीगत आजारांमुळे अस्थिमज्जा निकामी होणे ले. दुय्यम रक्तक्षय (Anemia of chronic disorders)

1. संसर्गाचा रक्तक्षय
2. मूत्रपिंडाच्या आजाराचा रक्तक्षय
3. यकृताच्या आजारातील रक्तक्षय
4. पसरलेली विकृती
5. एंडोक्रिनोपॅथी

e) अस्थिमज्जाची घुसखोरी

1. ल्युकेमिया
2. लिम्फोमा
3. मायलोस्क्लेरोसिस
4. मल्टीपल मायलोमा

f) जन्मजात अशक्तपणा

1. साइडरोब्लास्टिक ॲनिमिया
2. जन्मजात डिसेरिथ्रोपोएटिक ॲनिमिया.

लाल पेशी नष्ट झाल्यामुळे अशक्तपणा (हेमोलाइटिक ॲनिमिया)

अ) इंट्राकॉर्पस्क्युलर दोष आंतरिक: (1) आनुवंशिक – (i) हिमोग्लोबिनोपॅथी (SCA) (ii) एन्झाइमोपॅथी (iii) झिल्ली साइटोस्केलेटल दोष (2) अधिग्रहित: पॅरोक्सिस्मल नॉक्टर्नल हिमोग्लोबिन्युरिया (PNH)

ब) एक्स्ट्राकॉर्पस्क्युलर दोष बाह्य: (1) हेमोलाइटिक ॲनिमिया (i) संसर्गामुळे (ii) औषधे (iii) विषारी घटक (iv) स्वयंप्रतिकार (2) आनुवंशिक: हेमोलाइटिक यूरेमिक सिंड्रोम

मॉर्फोलॉजिक वर्गीकरण: RBC आकार आणि Hb सामग्रीवर आधारित

अ) मायक्रोसायटिक हायपोक्रोमिक: एमसीव्ही, एमसीएच, एमसीएचसी सर्व कमी होतात उदा. लोहाच्या कमतरतेचा अशक्तपणा आणि विशिष्ट लोह नसलेल्या अशक्तपणामध्ये (साइडरोब्लास्टिक ॲनिमिया, थॅलेसेमिया, जुनाट विकारांचा ॲनिमिया)

b) नॉर्मोसाइटिक नॉर्मोक्रोमिक: MCV, MCH, MCHC हे सर्व सामान्य आहेत उदा. तीव्र रक्त कमी झाल्यानंतर, हेमोलाइटिक ॲनिमिया, अस्थिमज्जा निकामी होणे, जुनाट विकारांचा अशक्तपणा.

c) मॅक्रोसायटिक नॉर्मोक्रोमिक: MCV वाढतो उदा. मेगालोब्लास्टिक ॲनिमियामध्ये vit B12 किंवा फॉलिक ऍसिडच्या कमतरतेमुळे.

ॲनिमिक विषयाची तपासणी: ॲनिमिक रुग्णाची विशेषत: त्याच्या नेत्रश्लेष्मला, त्वचा, जीभ, नखे आणि स्क्लेरीची तपशीलवार तपासणी केली पाहिजे. रेटिनल बदल, जीभ पॅपिलीचा शोष, रक्तस्त्राव होण्याच्या पुराव्यासाठी पी/आर तपासणी आणि हेपेटो-स्प्लेनोमेगाली, लिम्फॅडेनोपॅथी आणि हाडांची कोमलता यासाठी पद्धतशीर तपासणी केली पाहिजे.

हेही वाचा – मलेरियाच्या एटिओपॅथोजेनेसिसचा परिचय

प्रयोगशाळा तपास

अ) हिमोग्लोबिन अंदाज: सर्वात सोपी आणि सर्वात सहज उपलब्ध चाचणी. हे प्रथम आणि सर्वात महत्त्वाचे (बहुतेक सायनमेथेमोग्लोबिन (HiCN) पद्धतीने केले पाहिजे.

ब) पेरिफेरल ब्लड फिल्म तपासणी: स्मीअरच्या शेपटीच्या टोकाजवळील मॉर्फोलॉजिक वैशिष्ट्यांसाठी. पेशींच्या एरिथ्रॉइड मालिकेतील खालील असामान्यता शोधली जाते

1. एनिसोसाइटोसिस (आरबीसीच्या आकारात फरक)
2. पोकिलोसाइटोसिस (आरबीसीच्या आकारात फरक)
3. अ) हायपोक्रोमसिया ब) हायपरक्रोमसिया.

क) लाल पेशी निर्देशांक:

अ) लोहाची कमतरता आणि थॅलेसेमियामध्ये MCV, MCH आणि MCHC कमी होते.

b) तीव्र रक्त कमी होणे आणि हेमोलाइटिक ॲनिमियामुळे ॲनिमियामध्ये, MCV, MCH आणि MCHC सर्व सामान्य आहेत.

c) मेगालोब्लास्टिक ॲनिमियामध्ये, MCV सामान्य श्रेणीपेक्षा वर वाढला आहे.

ड) ल्युकोसाइट आणि प्लेटलेटची संख्या:

अ) ज्याचे मोजमाप पॅन्सिटोपेनियापासून शुद्ध अशक्तपणा वेगळे करण्यास मदत करते

b) रक्तस्त्राव किंवा रक्तस्रावामुळे अशक्तपणामध्ये, जाळीदार संख्या आणि प्लेटलेटची संख्या अनेकदा वाढलेली असते. संक्रमण आणि ल्युकेमियामध्ये, ल्युकोसाइट्सची संख्या जास्त असते आणि रक्तामध्ये अपरिपक्व ल्युकोसाइट्स दिसतात.

इ) रेटिक्युलोटाइट काउंट: (०.५-२.५%) अशक्तपणाच्या प्रत्येक प्रकरणात मज्जा एरिथ्रोपोएटिक क्रियाकलापांचे मूल्यांकन करण्यासाठी केले जाते. तीव्र रक्तस्त्राव आणि हेमोलायसीसमध्ये, रेटिक्युलोसाइट प्रतिसाद बिघडलेल्या मज्जा कार्याचे सूचक आहे.

F) अस्थिमज्जा तपासणी: अशक्तपणाचे कारण स्पष्ट नसलेल्या प्रकरणांमध्ये बोन मॅरो एस्पिरेशन केले जाते. या सामान्य चाचण्यांव्यतिरिक्त, काही विशिष्ट चाचण्या वेगवेगळ्या प्रकारच्या ॲनिमियामध्ये केल्या जातात.